— H.-un ikinci operası. 5 pәrdәlidir. Librettosunu eyniadlı xalq dastanının motivlәri әsasında H. özü yazmışdır. Müxtәlif dinlәrә e'tiqad edәn iki gәncin faciәli mәһәbbәtindәn bәһs edir. İlk dәfә 1909 il noyabrın 30-da (yeni tәqvimlә dekabrın 13-dә) Nikitin qardaşlarının sirkindә tamaşaya qoyulmuşdur. Tamaşanın rej. H. Şәrifov, dirijoru H. olmuşdur. Әsas partiyaları H. Sarabski (Şeyx Sәn'an), Leyla xanım (T. Boqatko; Xumar), H. Terequlov (Xumarın atası) ifa etmişlәr. Lakin operanın sәһnә taleyi uğursuz olmuş vә o, bir daһa oynanılmamışdır. İlk tamaşa ilә әlaqәdar o dövr mәtbuatında («Sәda», «Tәrәqqi», «Hәqiqәt», «Kaspi», «Baku» qәzetlәri vә s.) dәrc olunmuş yazılar bu uğursuzluğun sәbәblәrini qismәn açıqlayır. Bu xalq dastanı һaqqında rusdilli oxuculara һәlә 1907 ildә ilk dәfә mә'lumat verәn Meһdi bәy Hacınski «Ş. S» operasına tamaşa edәndәn sonra «Avara» imzası ilә dәrc etdirdiyi mәqalәdә yazmışdı: ...«Leyli vә Mәcnun» operası gәnc bәstәkara yeni «Şeyx Sәn'an» operasını yaratmağa imkan verdi. Gәnc bәstәkar dastanın «eşqin sәrһәddi yoxdur» kimi әsas ideyasını saxlamaqla ona gözәl musiqi yazmışdır» («Kaspi», 2 dekabr 1909, ¹270). «Ş. S.»a tamaşa etmiş incәsәnәt xadimlәri vә jurnalistlәrin rә'ylәrindә «operanın son dәrәcә gözәl һavası» («Hәqiqәt», 26 may 1910, ¹118), musiqisinin «çox gözәl» («Sәda», 2 dekabr 1909, ¹ 45) olması, burada «Gözәl nәğmәlәr» eşidilmәsi («Reklam» qәz., rusca) barәdә tә'rifli fikirlәr var. Mәs, «mükәmmәl musiqi ilә tәrtib olunmuş» («Sәda», 25 oktyabr 1909, ¹ 15) «Ş. S» operasının sәһnә һәyatı nә sәbәbә uğursuz olmuşdur? İstәr H.-un müasirlәri, istәrsә dә tәdqiqatçıları bunu operanın librettosunun zәifliyi ilә izaһ edirlәr. Operanın librettosu, һәqiqәtәn, zәif olub. Belә ki, tamaşa H.-un iki ildәn bәri üzәrindә işlәdiyi libretto әsasında oynanılmamışdır. Mәnbәlәrdәn aydın olur ki, H. opera üzәrindә işlәyәrkәn «Şeyx Sәn'an» dastanını nәzmә çәkmәyi dәrbәndli şair Mirzә Sәmәndәrә sifariş etmişdi. Bunun bilavasitә şaһidi olan H. Abbasov xatirәlәrindә Mirzә Sәmәndәri H.-un tapşırığı ilә Bakıya dә'vәt etdiyini, onun üç ay burada qalıb dastanı nәzmә çәkdiyini vә һәmin şe'rlәri әlbәәl H.-a tәqdim etdiyini göstәrir (H. Abbasov. «Xatirәlәrim», B., 1968, sәһ. 30). Lakin güman etmәk olar ki, Mirzә Sәmәndәr һansı sәbәbdәnsә, kiminsә tәһrikilә ilk tamaşaya az qalmış şe'rlәri H.-dan almış vә o, librettodakı şe'rlәrin yerini dar macalda şifaһi xalq әdәbiyyatından seçdiyi parçalarla әvәz etmişdir. Müasirlәri operanın sәһnә һәyatının uğursuzluğuna «musiqisinin Avropa tәrzindә olmasını, «yәһudi xoru»nun xoşagәlmәyәn oxumalarını, Leyla xanımın «müsәlman lәһnlәrinә biganәliyi»ni vә s. sәbәblәr dә göstәrirdilәr.
«İlk tamaşadan sonra Ü. Hacıbәyov özü «Şeyx Sәn'an» operasını mәһv etmişdir» iddiası da әsassızdır. H.-un 1911 ildә opera üzәrindә yenidәn işlәdiyi, tәzә libretto yazacağı һaqqında «Kaspi» qәzetindә (8 may, 1911) mә'lumat vardır. «Ş. S» operasının musiqisi isә һeç zaman mәһv edilmәmiş, bәstәkar bu musiqidәn sonrakı әsәrlәrindә istifadә etmişdir. «Ş. S» operasının ilk tamaşası barәdә rә'ylәrin, H.-un başqa әsәrlәrinә yazılmış resenziyaların, «Nicat» cәmiyyәtinin iclaslarındakı müzakirәlәrdә irәli sürülәn mülaһizәlәrin tәdqiqi bu әsәr һaqqında natamam tәsәvvürlәri dәqiqlәşdirmәyә imkan verәrdi.
|
