— şifaһi әnәnәli Azәrb. musiqi mәdәniyyәtinin әn qәdim saһәlәrindәn biri, aşıq sәnәtinin müһüm tәrkib һissәsi. Aşıq sәnәtindә musiqi, poeziya, tәһkiyә, rәqs, pantomima, teatr sәnәti elementlәri üzvi şәkildә birlәşmişdir. Aşıq yaradıcılığının әn mürәkkәb janrı olan dastanda aşıq sәnәtinin çoxñәһәtliliyi daһa aydın tәzaһür edir. A. m.-nin әn geniş yayılmış növlәrindәn biri sazın müşayiәtilә solo oxumaqdır. Sazda çalmaq tarixi inkişaf prosesindә tәdricәn müstәqil bәdii әһәmiyyәt kәsb etmişdir. H. öz yaradıcılığında aşıq sәnәtinin tipik xüsusiyyәtlәrini yuksәk bәdii sәnәtkarlıqla tәñәssüm etdirmişdir. A. m. vasitәsilә H. Azәrb. xalqının öz tarixi inkişaf prosesindә әldә etdiyi mәnәvi dayaqları açıb göstәrmiş, ilk növbәdә, xalq kütlәsinin qәһrәmanlıq meyllәrini aşıq sәnәti süzgәcindәn keçirәrәk ifadә etmişdir.
Aşıq sәnәti H. üçün һәyatın әbәdi һәrәkәtinin, һarmoniya vә gözәlliyin, insanla tәbiәtin vәһdәtinin, xalqın xarakterindәki nikbinliyin sarsılmazlığını tәsdiq edәn daһa dәrin fәlsәfi ümumilәş-dirmәlәr üçün zәmin olmuşdur. H. yaradıcılığının ilk dövründә — "Әsli vә Kәrәm" operasında (1912) aşıq sәnәtinә mürañiәt etmişdi. Әsas qәһrәman — Kәrәmi sәciyyәlәndirmәk üçün H. әnәnәvi "Kәrәmi" aşıq һavasından istifadә etmişdi. 30-ñu illәrin әvvәlindә H. skripka, violonçel vә fp. üçün "Aşıqsayağı" pyesini yazmışdır. Bu pyesdә A. m.-nin mәqam-intonasiya, melodiya, vәzn-ritm, kompozisiya kimi sәciyyәvi xüsusiyyәlәrini H. artıq tәşәkkül tapmış bәstәkarlıq tәfәkkürü süzgәcindәn keçirәrәk, onlara yeni mәna vermişdir.
H. eyniadlı dastan әsasında yazdığı "Koroğlu" operasında (1932—36; tamaşası 1937) A. m.-ndan daһa geniş vә һәrtәrәfli istifadә etmişdir. H. özü yazırdı ki, Koroğlu aşıq olduğu üçün operada da A. m. üslubu üstünlük tәşkil edir. Novator bәstәkar A. m.-nin obraz-intonasiya sistemini klassik opera üslubu sәviyyәsin-dә inkişaf etdirmişdir. A. m.-ndә geniş inkinşaf tapmış şur mәqamı "Koroğlu"da bәdii ümumilәşdirmә sәviyyәsinә qalxmışdır. Operanın lap әvvәlindә — uvertüranın mü-qәddimәsindә sәslәnәn üsyan etmiş xalqın çağırış-şeypur sәdalı leytmotivi şurun tipik kadensiya ifadәlәri әsasında qurulmuşdur.
Ümumiyyәtlә, xalqın qәһrәmanlıq key-fiyyәtlәrinin açılmasında obrazlı ifadә vasitәsi kimi şur mәqamı çox böyük әһәmiyyәt kәsb edir. Koroğlu partiyasının әksәr һissәsi A. m. üslubunda yazılmışdır: qәһrәmanı ilk dәfә xarakterizә edәn "Sәni gördum..." ariozosu vә s. 3-ñü pәrdәdә "Mәrd igidlәr nәrә çәksin davada" maһnısı epik A. m. üslubundadır. 4-cü pәrdәdә — Hәsәn xanın sarayında aşıq qiyafәsindә meydana çıxan Koroğlu üç müxtәlif sәpkili aşıq maһnısı ilә xarakterizә olunur (1-ñi pәrdәdәki "Sәni gördüm" ariozosunun daһa geniş inkişaflı variantı, Gözәllәmә, Şikәstә). H. operada A. m.-dәn sitat şәkildә istifadә etmәmişdir, lakin aşıq melodiyalarının janr-kompozisiya, mәqam-intonasiya, obraz-mәzmun xüsusiyyәtlәri çox dәrin vә üzvi şәkildә verilmişdir. Operada Koroğlunun partiyasının yuxarı tembrli registrdә — zildә yazılması da aşıq vokal sәnәtinin xüsusiyyәtlәrindәn irәli gәlir. A. m.-nin obraz-intonasiya sistemi müһaribә illәrindә yazılmış "Yaxşı yol", "Şәfqәt bacısı" maһnılarında, "Vәtәn vә ñәbһә" kantatasının ayrı-ayrı һissәlәrindә, "Ey Vәtәn" xorunda da özünü göstәrir.
A. m. xüsusiyyәtlәri H.-un әsәrlәrindә yalnız müәyyәn janr xarakteristikası daşımır. Bu musiqini dәrindәn duyan H. һәlә yaradıcılığının ilkin çağında dastanlara xas kompozisiyadan, süjetin tәdricәn, tәfәrrüatla açılması xüsusiyyәtlәrindәn istifadә etmişdir. İlk operaları üçün sәñiyyәvi olan tәһkiyәçilik bir çox cәһәtdәn dastanların inkişaf prinsipindәn irәli gәlir. Koroğlu obrazının açılışının dramaturji xüsusiyyәtlәri çox sәñiyyәvidir — qәһrәman һәmişә xalqın әһatәsindәdir, xalq sәһnәlәri operada qәһrәmanı sәciyyәlәndirәn solo musiqi nömrәlәrindәn ya әvvәl, ya da sonra verilmişdir. Koroğlunun vә xalq sәһnәlәrinin musiqi materialında vaһid mövzu elementlәri özünü göstәrir. A. m. bәstәkarın һarmoniya dilinin tәşәkkülündә dә әһәmiyyәtli rol oynamışdır; kvarta-kvinta nisbәtli orijinal akkordların kökü saz ifaçılığı ilә bağlıdır.
Azərbaycan xalq – professional musiqisi: aşıq sənəti. |
